Η ανάγνωση είναι ένα αναφαίρετο δικαίωμα. Ωστόσο, για τα παιδιά που επικοινωνούν με εναλλακτικούς τρόπους, η πρόσβαση στη λογοτεχνία παραμένει περιορισμένη. Τα παιδικά βιβλία συχνά δεν ανταποκρίνονται στις γλωσσικές, αισθητηριακές ή γνωστικές προτιμήσεις και απαιτήσεις μεγάλου μέρους του αναγνωστικού κοινού, παρά το γεγονός ότι η διεθνής βιβλιογραφία και οι πολιτικές ένταξης υπογραμμίζουν τη σημασία της καθολικής πρόσβασης στη γνώση και στη φαντασία.¹

Η ανάγκη για ποιοτικά προσβάσιμα βιβλία για παιδιά είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Οι καλές πρακτικές βασίζονται σε ερευνητικά δεδομένα και σε ευρωπαϊκές στρατηγικές για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία,² καθώς και σε μελέτες για τις μορφές Επαυξητικής και Εναλλακτικής Επικοινωνίας (ΕΕΕ).³

Σε αυτό το πλαίσιο, αξιοποιούνται σήμερα διάφορες μορφές προσβασιμότητας, όπως:

Βιβλία σε σύμβολα (εικονοκείμενο τύπου Widgit): απευθύνονται κυρίως σε παιδιά αλλά και ενήλικες που είτε αντιμετωπίζουν προκλήσεις στην αναγνωστική αποκωδικοποίηση, είτε χρησιμοποιούν μεθόδους Επαυξητικής και Εναλλακτικής, με στόχο την κατανόηση του λόγου μέσα από απλές λέξεις συνοδευόμενες από σύμβολα. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα σύμβολα αποτελούν μόνο μία πτυχή της ΕΕΕ, η οποία μπορεί να εμπλέκει ή και όχι τεχνολογίες φωνητικής επικοινωνίας.⁴

Ηχητικά βιβλία: επιτρέπουν την πρόσβαση μέσω της ακοής και μπορούν να συνδυαστούν με εφέ ήχου ή μουσικής για πιο πολυαισθητηριακή εμπειρία.

Ηλεκτρονικά βιβλία (ebooks): με ενσωματωμένα εργαλεία ανάγνωσης, μεγέθυνσης και πλοήγησης, προσαρμοσμένα σε διαφορετικά προφίλ χρηστών.

Βίντεο-βιβλία σε Νοηματική Γλώσσα: το παιδί έχει άμεση πρόσβαση στην ιστορία σε μορφή βίντεο, όπου η αφήγηση αποδίδεται από φυσικό νοηματιστή/τρια, με εικόνα και ήχο. Έτσι, η λογοτεχνία γίνεται εμπειρία οπτικοακουστική, χωρίς διαμεσολάβηση, με πλήρη σεβασμό στη Νοηματική Γλώσσα ως αυτόνομη και ισότιμη γλώσσα.

Περιγραφική αφήγηση για παιδιά με οπτική αναπηρία: μέσω ακουστικής ή έντυπης περιγραφής της εικόνας και της δράσης, τα παιδιά με μειωμένη ή καθόλου όραση αποκτούν πλήρη πρόσβαση στο αφηγηματικό περιεχόμενο, ανεξάρτητα από την εικονογράφηση.

Πέρα όμως από τις τεχνικές μορφές, ο σχεδιασμός των βιβλίων εμπνέεται από την προσέγγιση του καθολικού σχεδιασμού καθώς και του καθολικού σχεδιασμού για τη μάθηση (Universal Design for Learning), που σημαίνει ότι δεν σχεδιάζουμε για “κάποιους ανθρώπους”, αλλά για όλες και όλους.⁵

Παρά την πρόοδο σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, στον ελληνόφωνο εκδοτικό χώρο εντοπίζεται ακόμα μεγάλη έλλειψη σε παιδικά βιβλία με εναλλακτικές μορφές πρόσβασης. Στο πλαίσιο της μεταπτυχιακής μου μελέτης, που πραγματοποιήθηκε με εστίαση στον προσβάσιμο εκδοτικό σχεδιασμό,⁶ διαπίστωσα ότι η προσφορά παιδικών βιβλίων με εναλλακτικές μορφές πρόσβασης στον ελληνόφωνο χώρο είναι εξαιρετικά περιορισμένη. Με τη διανομή να παραμένει αποσπασματική και την αναγνώριση από θεσμούς και σχολεία σχεδόν ανύπαρκτη, η ανάγκη για συστηματική παραγωγή, διανομή και ενσωμάτωση τέτοιων βιβλίων στην εκπαιδευτική και πολιτισμική πολιτική είναι πλέον επιτακτική, αν θέλουμε η λογοτεχνία να γίνει πραγματικά συμπεριληπτική.

Η προσβασιμότητα δεν είναι τεχνική λεπτομέρεια. Είναι στάση απέναντι στο αναγνωστικό κοινό, επιλογή ευθύνης και πράξη ισότητας. Ένα βιβλίο δεν πρέπει να είναι προνόμιο, αλλά κοινό δικαίωμα.